Polska dyplomacja okresu II wojny światowej to przede wszystkim wysiłki
o odzyskanie niepodległości, zabiegi o jak najszersze międzynarodowe uznanie
rządu emigracyjnego, a także starania dyplomatów o zachowanie ciągłości państwa.
Ogromnym wyzwaniem była opieka nad setkami tysięcy polskich uchodźców,
a także wsparcie w tworzeniu armii polskiej. Zadaniem dyplomacji było
również informowanie opinii publicznej o brutalności okupacji, powszechnie
znana jest w tym zakresie misja Jana Karskiego1. Zatem trudno nie zgodzić się
z Piotrem Długołęckim, że „polska dyplomacja robiła, co mogła, by poinformować
świat, co dzieje się pod okupacją niemiecką i radziecką. Politycy z państw
zachodnich, z państw alianckich, byli zasypywani przeróżnymi notami, informacjami,
memorandami. Polska dyplomacja starała się informować nie tylko
w pierwszym etapie wojny, ale i pod koniec”2. Bardzo ważnym zadaniem polskiej
dyplomacji, które nabrało szczególnego znaczenia i zaangażowania pod koniec
wojny, była walka o demokratyczny ustrój i granice Polski. Nie bez znaczenia
były także próby unormowania stosunków z ZSRR, ale przede wszystkim zabiegi
o wsparcie sojuszników dla sprawy polskiej. Wszystkie te wysiłki dyplomatyczne
były realizowane w skrajnie niesprzyjających warunkach związanych z trwającą
wojną oraz problemami dotyczącymi utrzymania, a czasami z potrzebą rozbudowy,
siatki polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych.
Polska dyplomacja, odrodzona i z tak wielkim wysiłkiem na nowo utworzona
w 1918 roku, 1 września 1939 roku weszła w nowy rozdział swojej historii, ponieważ
zmuszona została zmierzyć się z największym wyzwaniem dla Polski –
ryzykiem całkowitego zniszczenia państwa przez Niemcy i ZSRR.
We wrześniu 1939 roku Polska miała na całym świecie 10 ambasad, 20 poselstw,
24 konsulaty generalne i 42 konsulaty oraz blisko 130 konsulatów honorowych3.
Wybuch wojny (a w konsekwencji rozwój wydarzeń politycznych
w kolejnych latach jej trwania) spowodował, że sieć polskich placówek musiała
być poddana znacznym zmianom. Początek wojny oznaczał także kres działalności
ambasady w Berlinie i 14 urzędujących w Niemczech urzędów konsularnych.
1 Więcej na temat misji oraz biografii Jana Karskiego zob. I. Hofman, Jan Karski. Misja kompletna,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2015.
2 Więcej zob. https://wpolityce.pl/historia/242566-msz-czasu-wojny-polska-dyplomacja-robilaco-
mogla-by-poinformowac-swiat-co-dzieje-sie-pod-okupacja-niemiecka-i-sowiecka-filmy
[dostęp: 25.08.2022].
3 Źródło: Wydział Dyplomacji Historycznej Departamentu Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej
Ministerstwa Spraw Zagranicznych, http://pai.media.pl/historia/dyplomacja_2_ws/003.php,
[dostęp: 12.08.2022].
16
Natomiast agresja ZSRR na Polskę oznaczała likwidację placówek w Moskwie,
Kijowie i Leningradzie. W późniejszym okresie, z powodu nacisków władz niemieckich,
zamknięte zostały także polskie przedstawicielstwa w kolejnych państwach,
a mianowicie na Węgrzech, w Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Grecji
i Finlandii. W kolejnych latach, po przystąpieniu do wojny Włoch, ambasada RP
w Rzymie także zmuszona została zakończyć funkcjonowanie. Zajęcie przez
Niemcy Danii, Norwegii, Belgii i Holandii skutkowało likwidacją kolejnych polskich
placówek w tych krajach. Natomiast po upadku Francji prezydent i rząd RP
ewakuowali się do Londynu. Kapitulacja Francji wymusiła zamknięcie ambasady
i konsulatu w Paryżu oraz konsulatów w Lille, Strasburgu i Bordeaux. W konsekwencji
zamykania ambasad i poselstw kończyli swoją działalność w tych państwach
także polscy attaché wojskowi. Zdecydowana większość z ówczesnych
dyplomatów w mundurach w dalszym ciągu aktywnie angażowała się w działalność
dyplomatyczno-wojskową, a także aktywnie uczestniczyła w walkach o niepodległość
Polski.
W swych dotychczasowych siedzibach, po wybuchu II wojny światowej, pozostały
ambasady w Londynie, Waszyngtonie i Ankarze oraz poselstwa w Bernie,
Buenos Aires, Lizbonie, Madrycie, Rio de Janeiro, Szanghaju, Sztokholmie, Kairze
i Teheranie. W tych państwach polscy dyplomaci mogli kontynuować swoją
pracę na dotychczasowych warunkach, ale w zdecydowanie odmiennych okolicznościach
z uwagi na funkcjonowanie polskiego rządu na emigracji. Agresja Niemiec
na ZSRR wpłynęła także na zmianę sytuacji geopolitycznej na świecie.
Wielka Brytania, która została osamotniona w walce z Niemcami, upatrywała
sojusznika w ZSRR. Równocześnie polski rząd w Londynie widział możliwość
normalizacji stosunków dyplomatycznych z ZSRR. Podpisany w 1941 roku tzw.
układ Sikorski-Majski4 pozwalał na nawiązanie stosunków dyplomatycznych
i akredytowanie przedstawicieli Polski i ZSRR przy ich rządach. Podpisanie układu
było skutkiem wywołania kryzysu w polskim rządzie i w konsekwencji ustąpienie
A. Zalewskiego ze stanowiska ministra spraw zagranicznych. Zawarty układ umożliwił
jednak otwarcie ambasady polskiej w Moskwie oraz 21 delegatur rozmieszczonych
na całym terytorium państwa radzieckiego. Jednym z głównych zadań delegatur
było niesienie pomocy polskim obywatelom deportowanym przez ZSRR
w latach 1939–1941 z ziem polskich zajętych w 1939 roku. Jednak po odkryciu
grobów katyńskich w 1943 roku delegatury zakończyły swoją działalność.
W kwietniu 1943 roku władze ZSRR – odpowiedzialne za zbrodnie katyńskie
na kilku tysiącach polskich oficerów – postanowiły zerwać stosunki dyplomatyczne
z Polską. Równocześnie w lipcu 1943 roku w katastrofie lotniczej w Gi-
4 Więcej na temat układu Sikorski-Majski zob. wywiad Wojciecha Kozłowskiego z prof. Pawłem
Wieczorkiewiczem, https://muzhp.pl/pl/e/25/uklad-sikorski-majski [dostęp: 28.08.2022].
17
braltarze zginął generał Sikorski, który sprawował nie tylko funkcję premiera, ale
także głównodowodzącego Siłami Zbrojnymi RP. Jego charyzma, autorytet wśród
żołnierzy, uznanie międzynarodowe i bezpośrednie zaangażowanie w kreowanie
polityki zagranicznej były niepodważalne, więc trudnym zadaniem dla jego następców
było sprostanie takim standardom. Wydarzenia te poważnie osłabiły pozycję
Polski na arenie międzynarodowej mimo dalszej aktywności polskiej dyplomacji
oraz rozbudowy sieci placówek dyplomatycznych i konsularnych.
Zakończenie kampanii wrześniowej nie oznaczało zaprzestania działania
polskiej dyplomacji, gdyż – na mocy konstytucji z 1935 roku – już 30 września
1939 roku w Paryżu został zaprzysiężony nowy prezydent RP, Władysław Raczkiewicz,
wraz z nowym rządem. Powstały we Francji gabinet gen. Władysława
Sikorskiego uosabiał formalnoprawną ciągłość polskiej państwowości. Funkcjonował
resort spraw zagranicznych, swoje zadania realizowały także akredytowane
w okresie międzywojennym placówki (poza państwami agresorami), prowadzone
też były prace dyplomatyczne i konsularne. Jednym z głównych zadań
polskich placówek MSZ było utrzymanie międzynarodowej pozycji Polski. Równie
ważne były działania nakreślone przez rząd na uchodźstwie, które dotyczyły
celów wojskowych. W szczególności nastawione były one na wyzwolenie państwa
spod okupacji i stworzenie optymalnych warunków jego powojennej odbudowy.
W ocenie rządu w Londynie najskuteczniejsza droga do osiągnięcia tego
celu wiodła przez umacnianie i rozbudowę systemu sojuszy politycznych i wojskowych
oraz budowę na obczyźnie polskiej armii. Do czerwca 1941 roku dotyczyło
to Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, a po wybuchu wojny sowiecko-
-niemieckiej – także Armii Polskiej w ZSRR.
Poszukiwano także wsparcia dla sprawy polskiej poza Europą. Dowodem na
znaczenie kontaktów z państwami pozaeuropejskimi stało się podniesienie poselstwa
z Szanghaju do rangi ambasady. Zgodnie z życzeniami władz chińskich ambasada
została przeniesiona do miasta Chongqing. Równie ważne było otwarcie
poselstw w Ottawie i Bagdadzie.
Zakres zadań oraz działalności i możliwości attaché wojskowych w okresie
II wojny światowej był pod wieloma względami podobny jak w latach 1914–
1918. Niestety polska dyplomacja wojskowa nie miała w tym zakresie doświadczeń.
Państwa neutralne ponownie były zainteresowane rozpoznawaniem nowego
sprzętu i uzbrojenia wojskowego oraz charakteru prowadzonej wojny i zamiarów
stron walczących5. Natomiast szpiegostwo stało się tak istotną częścią
pracy attaché, że – zdaniem niemieckiego historyka Alfreda Vagtsa – odróżnienie
szpiegów od attaché stało się prawie niemożliwe6. Niewątpliwie stawiało to ów-
5 A. Vagts, The Military Attaché, Princeton University Press, New Jersey 1967, s. 64
6 Ibidem, s. 72–73.
18
czesną dyplomację wojskową w kolizji z celami klasycznej dyplomacji jako instytucji
międzynarodowej, z definicji działającej zgodnie z prawem. Vagts pokazuje
jednak trwałe przenikanie się obu tych kwestii w pracy wojskowej dyplomacji.
Wielu polskich attaché wojskowych, przedstawicieli czy też pełnomocników
wojskowych, w okresie II wojny światowej wykonywało wprost zadania wywiadowcze.
Zadania te były realizowane także dla służb Wielkiej Brytanii i Stanów
Zjednoczonych. Rząd RP na uchodźstwie nadal posługiwał się instytucją ataszatów
wojskowych. Przykładem tego są opracowywane instrukcje specjalistyczne
np. „Instrukcja sporządzania obowiązkowych dokumentów przez attaché wojskowych
sił zbrojnych”7 czy też inna instrukcja przygotowana dla attaché wojskowego
w Budapeszcie8, która dotyczyła ewakuacji pojazdów należących do skarbu państwa.
Należy jednak podkreślić, że ogólne zasady ich działania oparte były na
instrukcji z okresu międzywojennego.
W lipcu 1945 roku, wraz z cofnięciem rządowi w Londynie uznania przez
mocarstwa zachodnie na rzecz Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, praktycznie
zakończone zostały działania w ramach dyplomacji wojskowej. Gabinet
kierowany przez Tomasza Arciszewskiego funkcjonował wprawdzie dalej, ale
jego wpływ na międzynarodowe aspekty sprawy polskiej stał się marginalny.
Wyparła go, niestety, dyplomacja „nowej” Polski, niesuwerennej i podporządkowanej
dyrektywom płynącym z Moskwy oraz dyscyplinującemu wpływowi tzw.
wspólnoty państw socjalistycznych.
Struktura publikacji, którą niniejszym oddaję do rąk Czytelników, stanowi
drugą część monografii zatytułowanej Korespondencja pierwszych polskich dyplomatów
wojskowych 1918–1945 i poświęcona jest polskim attaché wojskowym
1939–1945. Drugi tom publikacji jest kontynuacją pierwszego i stanowi uzupełnienie
informacji na temat działalności polskich attaché wojskowych w okresie
II wojny światowej, jednocześnie wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu zarówno
środowiska wojskowego, jak i akademickiego. Zawarte w książce informacje
dokumentują mocne tradycje ówczesnej dyplomacji wojskowej oraz wskazują
na zaangażowanie jej funkcjonariuszy w walkę z okupantem. Tom drugi,
podobnie jak pierwszy, stanowi zbiór wybranych informacji, meldunków, raportów,
opracowań, depesz oraz innych dokumentów z dziejów polskiej dyplomacji
wojskowej, tym razem z okresu II wojny światowej. W pierwszej części monografii
zostały przedstawione priorytety polskiej polityki zagranicznej i rola dyplomacji
w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej. Druga część
poświęcona jest priorytetom polskiej polityki zagranicznej i znaczenia dyploma-
7 R. Szymaniuk, A. Wszendyrówny, A. Jaskuła (red.), Polska dyplomacja wojskowa 1918–1945.
Wybór dokumentów, t. 1, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2014, s. 340
8 Ibidem, s. 326.
19
cji w czasie trwania tego konfliktu. W kolejnej, trzeciej części, opisałem główne
kierunki zainteresowania naszych attaché wojskowych w latach 1939–1945 oraz
krótko scharakteryzowałem najważniejsze w mojej ocenie dokumenty przesyłane
przez polskich attaché wojskowych. Przedstawione zostały także losy wybranych
attaché wojskowych po wybuchu wojny.
Drugi tom publikacji zawiera 144 dokumenty, które są niezwykle interesujące
i przedstawiają codzienną pracę attaché wojskowych, problemy organizacyjno-
-logistyczne, ale przede wszystkim działalność informacyjną, wojskową oraz polityczną.
Załączone obszerne raporty i sprawozdania oraz dokumenty i korespondencja
dotyczą zarówno tej pisanej przez attaché wojskowych z różnych placówek,
jak i Ministerstwa Spraw Wojskowych, Naczelnego Dowództwa Wojska
Polskiego oraz Sztabu Naczelnego Wodza.