Przedmiotem książki jest sposób i zakres oddziaływania kazania jako gatunku
wypowiedzi na kształtowanie katolickiej wspólnoty dyskursywnej w drugiej połowie
XIX stulecia. W tej perspektywie gatunek ujmowany jest z uwypukleniem jego
wspólnototwórczych właściwości komunikacyjnych, ujawniających się w różnych
warstwach jego organizacji. Gatunek zakotwiczony w przeszłości, w odmiennym
od dzisiejszego otoczeniu kulturowo-społecznym i komunikacyjnym, stanowi niezwykle
ciekawe źródło poznania mechanizmów kształtowania się określonego
rodzaju społeczności, tworzenia się i utrwalania jej wspólnotowego wymiaru. Jest
również ważny z uwagi na możliwość poznania społeczności, która wykorzystuje
go w procesach porozumiewania się, hierarchii ważności jej świata duchowego
i społecznego, podstaw systemu aksjologicznego, reguł ustalania relacji społeczno-
-komunikacyjnych.
Dla historyka języka jest to temat fascynujący, który dodatkowo pozwala na
rozumienie współczesności, w szczególności w zakresie wytyczonym przez temat
pracy. Funkcjonowanie określonych sposobów komunikowania się nieustannie
splata się z dziejami i kulturą wspólnot społecznych. Jest konsekwencją pozostawania
języka i sposobów jego użycia w ścisłym związku z działaniami określonej
społeczności, z tworzeniem i kształtowaniem jej porządku społecznego, aksjologicznego
i wizji rzeczywistości. Z tej przyczyny formy komunikacji ujmowane
jako gatunki wypowiedzi otwierają interesującą perspektywę zrozumienia kultury
danej społeczności, na co od lat zwraca uwagę językoznawstwo. Podstawą jej interpretacji
jest rozpoznanie znaczących dla niej sposobów komunikacji o charakterze
społeczno- i kulturotwórczym. Z jednej strony gatunki interpretują rzeczywistość,
pozwalają na jej zrozumienie w określonej perspektywie, a z drugiej, kształtują
rozumienie tej rzeczywistości i transmitują je w czasie, nie tylko w świadomości
ich odbiorców, lecz również w zachowanych tekstach.
Z uwagi na te zależności gatunek wypowiedzi jest uznawany w tej pracy za
czynnik służący tworzeniu wspólnoty społecznej, zasadniczych dla niej relacji
społecznych, a także środek do poznania specyfiki tej społeczności, która utrwaliła
wytwory swojej kultury w tekstach pisanych. Wobec tego gatunek wypowiedzi jest
pojmowany jako konstruowany celowo, by służyć potrzebom społecznym w zakresie
wytyczonym przez wspólnotę ludzką.
Kazanie katolickie jako wypowiedź o religijnym charakterze, wygłaszana przez
osoby reprezentujące Kościół, wyróżniało się znacznym zakresem społecznego oddziaływania.
Wzrosło ono w czasie, kiedy Rzeczpospolita pozostawała włączona
w organizmy państwowe zaborców, a Kościół stał się jedyną instytucją o ogólnonarodowym
zasięgu. Kazania odgrywały wówczas szczególną rolę w organizowaniu
10 | Kazanie jako wspólnototwórczy gatunek wypowiedzi w drugiej połowie XIX w.
wspólnoty skupionej wokół instytucji Kościoła katolickiego w sensie religijno-
-wyznaniowym i społeczno-kulturowym, co przyczyniło się do podniesienia jego
rangi i siły oddziaływania. W okresie nieistnienia niepodległego państwa, szczególnie
w 2. połowie XIX wieku, kazanie stało się gatunkiem nie tylko kształtującym
religijną tożsamość wspólnoty, ale również określone składniki tożsamości
narodowej. W ciągu wieków oddziaływania omawiany gatunek wypowiedzi cechował
się zmienną siłą przekazu, szczególny wzrost jego znaczenia przypadał
zazwyczaj na okresy o niestabilnej sytuacji religijnej, społecznej bądź politycznej,
co wiązało się ze wzrostem rangi religii katolickiej w czasie trudnym dla wspólnoty
religijnej. Do zwiększonego oddziaływania kazania jako formy komunikacji
społecznej doszło w następstwie splotu wielu okoliczności zewnętrznych, spośród
których najistotniejsza jest utrata suwerenności przez państwo. Dla polskiej wspólnoty
kulturowej, której istotnym spoiwem była religia katolicka, kazanie było
wówczas niezwykle ważnym środkiem kształtującym i silnie integrującym wspólnotę,
nadającym jej wyraźne znamię dyskursywne, oraz umacniającym poczucie
przynależności do Kościoła katolickiego. Kazanie jako rodzaj konwencji jest interesującym
kluczem do poznania i zrozumienia roli religii i związanego z nią dyskursu
religijnego w procesach kształtowania i funkcjonowania wspólnoty w wybranym
do badań okresie, a także w czasach współczesnych.
Z uwagi na splot wymienionych czynników praca poświęcona jest rozpoznaniu
zakresu uczestnictwa kazania w kształtowaniu wspólnoty religijnej o dyskursywnym
charakterze.
Praca nie obejmuje całości zagadnień związanych ze znaczeniem kazania
w 2. połowie XIX wieku, z jego oddziaływaniem na kształtowanie katolickiej
wspólnoty, jej tożsamość i łączących ją więzi, porusza wybrane zagadnienia,
które wydawać się mogą istotne w perspektywie współczesności.
Prezentowana książka składa się z siedmiu rozdziałów. Pierwszy z nich jest poświęcony
przyjętej perspektywie badawczej, podstawom metodologicznym i celom
pracy, a także charakterystyce materiału badawczego. W drugim rozdziale przedstawiam
teoretyczne założenia pracy, stanowiące podstawę badań nad materiałem
źródłowym, oraz istotne konteksty badawcze. Uwagę poświęcam koncepcjom
gatunku wypowiedzi, relacjom gatunku, tekstu i dyskursu, kazaniu jako gatunkowi
wypowiedzi religijnej. Rozdział trzeci zawiera omówienie uwarunkowań zewnętrznych
analizowanego gatunku wypowiedzi, które tworzą kontekst ogólnokulturowy
(tło epoki) oraz społeczno-kulturowy. Szczególną uwagę zwracam na
przemiany kaznodziejstwa w drugiej połowie XIX wieku, a także na znaczenie
Kościoła i kaznodziejstwa w tym czasie.
Kolejne cztery rozdziały służą genologicznej charakterystyce kazania, która ma
na celu wydobycie właściwości gatunkowych mieszczących się na różnych poziomach
organizacji kazania, a służących realizacji wspólnototwórczej roli kazania.
Rozdział czwarty prezentuje omówienie aspektu strukturalnego kazania, u którego
podstaw znajduje się obowiązujący w 2. połowie XIX w. wzorzec normatywny
Wprowadzenie | 11
ukształtowany na bazie schematu retorycznego. Ów retoryczny schemat rozpatruję
zgodnie z kategoriami współczesnej genologii lingwistycznej. Zajmuję się ustaleniem
stałych wyznaczników strukturalnych decydujących o tożsamości gatunku
w 2. połowie XIX w. W rozdziale piątym omawiam zagadnienia związane z aspektem
pragmatycznym kazania przez określenie wyróżników sytuacji komunikacyjnej
oraz opis kategorii nadawcy i odbiorcy. Szczególną uwagę poświęcam rolom
komunikacyjnym nadawcy aktualizowanym w badanych tekstach, które są istotne
z uwagi na jego decydującą rolę w budowaniu wspólnoty dyskursywnej. Rozdział
szósty obejmuje charakterystykę wybranych składników aspektu poznawczego
kazania, skoncentrowaną na przedstawieniu istotnych komponentów wspólnotowego
obrazu świata kształtowanego w tekstach kaznodziejskich. Omawiam w nim
wyobrażenia mające wpływ na kształtowanie ideowo-kulturowego wymiaru wspólnoty
dyskursywnej (obraz Boga, Kościoła, piekła oraz grup społecznych). W rozdziale
ostatnim umieszczam zagadnienia stylistyczne ujawniające się na stylistycznej
płaszczyźnie gatunku, charakteryzując istotne kategorie stylistyczne.
Pracę zamyka zakończenie, w którym mowa o istotnych gatunkowych właściwościach
kazania z punktu widzenia wspólnototwórczych funkcji analizowanego
gatunku wypowiedzi.

• kazania