Książka Nicoli Savaresego to rzecz niezwykła z paru powodów. Przede wszystkim dlatego, że na początku wcale nie była książką, tylko rodzajem widowiska. Autor, który nie tylko jest znanym badaczem teatru, ale też próbował sił jako reżyser teatralny i aktor, osobiście występował przed zgromadzoną publicznością, przedstawiając znalezione i zebrane materiały. Część odczytywał na głos, część wyświetlał na ekran z rzutnika, tak żeby widzowie sami je sobie przeczytali, wyświetlał też z projektora filmy i puszczał z gramofonu płyty z piosenkami albo ze słuchowiskiem. Widowisko, jakie w ten sposób tworzył, było multimedialne i oddziaływało na różne zmysły. Rozbrzmiewał w nim głos prelegenta – historyka i antropologa teatru i może nade wszystko historyka kultury – i rozbrzmiewał wielogłos cytowanych źródeł. Historia ożywała we wszystkich rejestrach, uobecniana w ciele badacza-prelegenta czy też, jak by powiedziano dziś, performera. Teraz książka, wskutek swej wybitnie heterogenicznej budowy, stanowi próbę ewokowania tamtej polifonii głosów i symfonii zmysłów. Dzięki zaklętej w niej dramaturgii wyjściowego widowiska nosi ona w sobie niecodzienny potencjał performatywny: to archiwum, które jest czynne – pracuje, wywołuje reakcję.

Książka ta jest rzeczą niezwykłą również i dlatego, że pewien drobny i, wydawałoby się, niewiele znaczący epizod – olśnienie Antonina Artauda tańcami balijskimi, ujrzanymi na pewnej wystawie w 1931 roku, i wynikły z tego olśnienia artykuł – prezentuje wszechstronnie i przekonująco, strona po stronie, jako jedno z kluczowych wydarzeń w dziejach teatru i kultury XX wieku. Bo to właśnie w tym momencie historycznym taniec – i w ogóle widowisko – na dobre zastępuje i wypiera teatr dramatyczny, neoawangarda zaczyna się wyodrębniać z awangardy, konteksty społeczne sztuki zaczynają przeważać nad jej estetyczną autonomią, sztuka odzyskuje wymiar metafizyczny i wchodzi na miejsce religii, jednocześnie głębiej zanurzając się w życiu społeczeństw, wreszcie Zachód, łącząc się z Orientem, zaczyna swą postkolonialną pokutę. Zawrotny moment, z maestrią uchwycony przez Savaresego. (Leszek Kolankiewicz)

Bez wątpienia kultura zachodnia negowana przez Artauda to kultura miasta, w którym trudno było nawet przeżyć: nienawidził atmosfery Paryża oraz jego teatrów bulwarowych. Czy trójkąt się zamyka? Artaud i Bali przeciwko mitowi Paryża – czy to konfrontacja, którą trzeba odtworzyć? Nowa perspektywa nadaje teatrowi balijskiemu właściwe proporcje, a jednocześnie go gloryfikuje: był nie tylko trampoliną, pretekstem i okazją, ale także iskrą zapaloną przez los. Oczywiście Artaud i Bali, ale przede wszystkim Artaud i Paryż, Paryż roku 1931, kiedy Francja i Europa celebrowały po raz ostatni kolonialny przepych w coraz posępniejszym klimacie zmierzchu kulturowego centrum i narodzin reżimów totalitarnych. […] Teatr balijski i Artaud to wspaniałe tematy, silnie działające na emocje, ale ich spotkanie wpisuje się w porządek historyczny, a nie etnologiczny. I to właśnie historia, a nie Bali, musi stać się przedmiotembadań. (Ze Wstępu Nicoli Savaresego)

Przeprowadzając kwerendę archiwalną dotyczącą wizyty Artauda na paryskiej Wystawie Kolonialnej w 1931 roku, kwerendę mającą na celu oddzielenie mitów od faktów, ułożył Savarese frapującą wielowątkową opowieść, którą przez kilkanaście lat prezentował jako multimedialną prelekcję, ilustrowaną przeźroczami, filmami, słuchowiskiem i piosenkami. Nie czekał na wynalezienie czytania performatywnego, tak dziś popularnego – sam je wynalazł na użytek materiałów, które zgromadził i które postanowił osobiście prezentować publiczności. Historyk pozwalający, żeby historia ożyła, raz jeszcze, w jego głosie – i w jego ciele: w jego żywej obecności. Była to, rzec można, czynna rekonstrukcja, dokonywana zanim jeszcze Philip Auslander opisał „performatywność dokumentacji performansów”, a Rebecca Schneider jęła wychwalać „proponowaneprzez performans formy dostępu do historii” […]. Nicola Savarese, członek komitetu redakcyjnego szacownego rocznika „Teatro e Storia”, odkrył to na własny użytek i zaczął praktykować w 1981 roku. (Ze Słowa wstępnego Leszka Kolankiewicza)

Gatunku prelekcji-widowiska nie wymyślił oczywiście Savarese. On go wskrzesił. Przesunął akcent z mówcy na widza, ze szkicu na drybling, z montażu jako skutecznego środka retorycznego i moralizatorskiego na montaż-mieszankę, który wywołuje w głowie widzów rodzaj niezależnej reakcji chemicznej. Ostrze jego polemiki nie jest zwrócone przeciw ignorancji, ale przeciwko wykładowi. Robi to wszystko, aby zniszczyć wykłady. Nie aby powiedzieć innym coś cennego, lecz aby pobudzić tych, co patrzą i słuchają, do dostrzeżenia tego, co jest dalej. (Z Posłowia Ferdinanda Tavianiego Savarese)

*********

Paris/Artaud/Bali. Antonin Artaud Sees Balinese Theatre at the 1931 Paris Colonial Exposition. Conference-Performance

Savarese describes the key events in the history of the 20th-century theatre and culture: when dance – and generally performance – replaced and superseded dramatic theatre, the neo-avant-garde began to separate itself from the avant-garde, social contexts of art began to prevail over its aesthetic autonomy, art regained its metaphysical dimension and took the place of religion, at the same time it immersed deeper in the life of societies, and finally the West blending with the Orient began its postcolonial penance.

*********

Nicola Savarese (ur. 16 grudnia 1945 roku w Rzymie) – włoski historyk teatru i widowisk, antropolog teatru. Wieloletni pracownik uniwersytetów w Rzymie (La Sapienza i Roma Tre), Lecce i Bolonii, prowadził wykłady gościnne m.in. na uniwersytetach w Kioto i w Montrealu, na Sorbonne-Nouvelle w Paryżu, w Getty Research Institute w Los Angeles. Członek zespołu badawczego Międzynarodowej Szkoły Antropologii Teatru (ISTA).
Autor książek: "Il teatro al di la del mare. Leggendario occidentale dei teatri d’Oriente" (Teatr za morzami. Zachodnie wyobrażenia o teatrach orientalnych, 1981); "Teatro e spettacolo fra Oriente e Occidente" (Teatr i widowiska między Wschodem a Zachodem, 1992, Nagroda Pirandella; wyd. ang. Eurasian Theatre: Drama and Performance Between East and West from Classical Antiquity to the Present, 2010); "Anatomia del teatro. Un dizionario di antropologia teatrale" (Anatomia teatru. Słownik antropologii teatru, 1983); (wspólnie z Eugenio Barbą) "The Secret Art of the Performer: A Dictionary of Theatre Anthropology" (1991 i wyd. nast.; wyd. wł. L’arte segreta dell’attore. Un dizionario di antropologia teatrale, 1997 i wyd. nast.; wyd. pol. Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru, 2005); "Il racconto del teatro cinese" (Opowieść o teatrze chińskim, 2003); (wspólnie z Eugenio Barbą) "I cinque continenti del teatro. Fatti e leggende della cultura materiale dell’attore" (Pięć kontynentów teatru. Fakty i mity kultury materialnej aktora, 2017).
Twórca oryginalnej formy prelekcji-widowiska: "Paryż/Artaud/Bali. Antonin Artaud ogląda teatr balijski na Wystawie Kolonialnej w Paryżu w 1931 roku"; "Ejzenstejn o l’eta dell’oro" ([Siergiej] Eisenstein, czyli złoty wiek); "Il mio divano orientale e Mishima" (Mój orientalny dywan to [Yukio] Mishima); "La danza di Salome" (Taniec Salome); "L’ultima beffa di Orson" (Ostatnia drwina Orsona [Wellesa]); "Quo vadis? A teatro con gli antichi romani: mimi, attori, aurighi e gladiatori" (Quo vadis? W teatrze z antycznymi Rzymianami: mimowie, aktorzy, aurigowie i gladiatorzy).
W latach 1976–1981 współtwórca i kierownik Teatru Arcoiris, w którym działał jako aktor, dramaturg i reżyser.

• Paryż
• taniec
• 1931
• Antonin Artaud
• Wystawa Kolonialna
• widowisko
• orientalizm
• Bliski Wschód
• Bali
• teatr